Vô kinh thứ phát là hiện tượng nữ giới trong độ tuổi sinh sản (đã dậy thì) đã có kinh nguyệt nhưng vì một lý do nào đó mà kinh nguyệt không đều đặn, theo tần suất cứ 3 tháng mới có kinh một lần, thậm chí lâu hơn, 5 – 6 tháng mới có kinh. Vô kinh thứ phát có thể chỉ xuất hiện trong một thời gian ngắn hoặc kéo dài vĩnh viễn.
Nguyên nhân gây vô kinh thứ phát
Có rất nhiều nguyên nhân gây ra vô kinh thứ phát, từ yếu tố lối sống cho tới các bệnh lý trong cơ thể. Cụ thể là:
Do rối loạn chức năng vùng dưới đồi
Chu kỳ kinh nguyệt của nữ giới đều đặn hay bất ổn đều được quyết định bởi hệ trục não bộ – tuyến yên – buồng trứng với cơ quan đích là tử cung. Khi não bộ – cụ thể là vùng dưới đồi bị rối loạn chức năng, nó sẽ phát đi các tín hiệu sai lệch khiến cho buồng trứng sản xuất nội tiết tố không bình thường, lúc nhiều, lúc ít. Từ đó, làm ảnh hưởng tới chu kỳ kinh nguyệt, gây ra vô kinh thứ phát.
Có khoảng 35% nữ giới bị vô kinh thứ phát có nguyên nhân là bởi rối loạn chức năng vùng dưới đồi. (Nguồn [1])
Sau đây là một số yếu tố có thể tác động khiến cho vùng dưới đồi gặp trục trặc:
Tâm lý bất ổn: Tâm lí phụ nữ có ảnh hưởng rất lớn đến chu kỳ kinh nguyệt. Căng thẳng, stress hay lo lắng quá mức đều là những dạng cảm xúc tiêu cực tác động trực tiếp tới hệ thần kinh trung ương. Nó tác động đến vùng dưới đồi và gây ra hiện tượng rối loạn kinh nguyệt, trong đó có vô kinh thứ phát.
Rối loạn ăn uống: Phụ nữ có chế độ ăn kiêng quá khắt khe, chán ăn, bổ sung dinh dưỡng không đầy đủ sẽ làm ảnh hưởng tới kinh nguyệt.
Vận động thể chất quá sức: Vô kinh thứ phát thường xảy ra với những người tuân theo chế độ tập luyện cường độ cao, chủ yếu là ở những vận động viên nữ. Vận động thể chất quá mức thường kèm với sự căng thẳng kéo dài. Do đó, những yếu tố này sẽ tác động song hành lên hệ thần kinh và khiến chu kỳ kinh hàng tháng đến chậm, máu kinh ít, thậm chí là vô kinh. Những người bình thường nếu tập luyện quá nhiều hoặc làm việc nặng nhọc cũng sẽ bị mất kinh, vô kinh.
Do tác dụng phụ của một số loại thuốc
Một số loại thuốc có thể gây rối loạn kinh nguyệt điển hình là thuốc tránh thai, tiếp đó là các loại thuốc trị huyết áp, thuốc hóa trị, thuốc chữa trầm cảm, thuốc điều trị tâm thần phân liệt.
Do nồng độ hormone prolactin tăng cao
Prolactin (PRL) là một loại hormone quan trọng có ở cả nam và nữ giới. Loại hormone này được sản xuất ra từ thùy trước của tuyến yên, nhằm hỗ trợ cho các vấn đề liên quan tới trao đổi chất trong cơ thể, điều hòa miễn dịch, hoạt động tình dục, quá trình rụng trứng, và đặc biệt là kích thích tuyến vú sản xuất sữa sau kinh
Prolactin tăng cao là nguyên nhân điển hình gây vô kinh tạm thời ở phụ nữ sau khi sinh – thời kỳ cho con bú. Tuy nhiên, hiện tượng này được gọi là vô kinh sinh lý nên không có gì đáng ngại.
Những trường hợp Prolactin tăng cao gây vô kinh có liên quan tới bệnh lý thường là do sự xuất hiện của khối u tuyến yên, các tổn thương tại tuyến yên. Theo đó, có khoảng 17% nữ giới bị vô kinh nguyên phát là do các vấn đề đến từ tuyến yên.(Nguồn [1])
Tăng androgen (FSH thấp hoặc bình thường)
Androgen là một hormone sinh dục nam, tuy vậy nó vẫn có mặt trong cơ thể nữ giới, nhưng với một lượng rất nhỏ. Androgen trong cơ thể nữ giới tăng cao sẽ khiến nữ giới có các biểu hiện giống với nam giới như là rậm lông, lông mặt – ria mép nhiều, giọng nói trầm ồm, ngoài ra còn một số triệu chứng khác như là mụn trứng cá nhiều, hói đầu, và vô kinh.
Nồng độ androgen tăng cao thường gặp ở những phụ nữ bị hội chứng buồng trứng đa nang, bệnh Cushing hoặc có khối u ác tính trong buồng trứng.
Suy buồng trứng sớm (FSH tăng cao)
Là tình trạng chức năng nội tiết và ngoại tiết của buồng trứng bị suy giảm. Buồng trứng không thể thực hiện được chức năng sản sinh và nuôi dưỡng trứng. Đồng thời, các chức năng sinh dục khác của chị em cũng bị ngừng như là ham muốn tình dục suy giảm do hormone kích thích ham muốn không được sản sinh, các nội tiết tố bị rối loạn gây mất cân bằng cơ thể. Suy buồng trứng sớm cũng là lý do điển hình khiến phụ nữ nhanh chóng tiến đến giai đoạn mãn kinh.
Phụ nữ bị suy buồng trứng sớm sau khi trải qua ca mổ cắt bỏ buồng trứng hoặc bị viêm buồng trứng, điều trị ung thư buồng trứng bằng hóa -xạ trị hay mắc hội chứng Fragile X.
Bệnh cường giáp
Nhiều phụ nữ không nhận ra rằng vấn đề rối loạn kinh nguyệt của mình có thể là triệu chứng của bệnh cường giáp. Bệnh cường giáp nói đến sự sản xuất dư thừa hormone triiodothyronine và thyroxin tại tuyến giáp. Nồng độ hormone tuyến giáp quá mức sẽ tác động đến hoạt động của buồng trứng, dẫn tới những chu kỳ kinh nguyệt không đều đặn. Nó vừa là nguyên nhân khiến nữ giới không có kinh khi đã quá tuổi dậy (vô kinh nguyên phát) thì, vừa là nguyên nhân mất kinh trong nhiều tháng (vô kinh thứ phát).
Các nguyên nhân tử cung (FSH bình thường)
Những tổn thương, nhiễm trùng trong cơ quan sinh dục cũng là những nguyên nhân gây ra vô kinh thứ phát, bao gồm:
- Viêm nhiễm sau nạo hút thai, sinh con
- Mô sẹo hoặc chất kết dính sau nạo phá thai (hội chứng Asherman)
- Viêm nội mạc tử cung
- Do tự phát
Ngoài ra, các bệnh lý phụ khoa như là polyp cổ tử cung, u xơ tử cung cũng là nguyên nhân gây vô kinh ở phụ nữ.
Chẩn đoán vô kinh thứ phát
Bước thứ nhất: Để chẩn đoán nguyên nhân của vô kinh thứ phát, đầu tiên, các bác sĩ sẽ cho bệnh nhân xét nghiệm hCG nước tiểu hoặc beta hCG huyết thanh để loại từ khả năng mang thai.
Bước thứ hai: Nếu người bệnh vô kinh không phải do mang thai thì sẽ tiếp tục được hỏi bệnh để tìm kiếm các dấu hiệu gợi ý tới bệnh lý cụ thể. Bác sĩ sẽ đặt ra nhiều câu hỏi liên quan tới chu kỳ kinh nguyệt của bạn, những triệu chứng bất thường khác trên cơ thể bạn gặp phải hoặc những thói quen thường ngày của bạn. Ví dụ:
- Gần đây bạn có bị căng thẳng hay không?
- Gần đây cân nặng của bạn thay đổi thế nào?
- Chế độ ăn uống hằng ngày như thế nào, có cảm thấy chán ăn không, có đang ăn kiêng không?
- Bạn có hay tập luyện thể thao không, mức độ các bài tập thế nào?
- Bạn có cảm thấy nhức đầu, mờ mắt, đi tiểu thường xuyên, mọc nhiều mụn trứng cá hơn, rậm lông…?
- Các bước chẩn đoán vô kinh thứ phát
- Bạn bị mất kinh nguyệt 3 tháng gần đây là lần đầu tiên hay thường xuyên xảy ra?
- Máu kinh ra nhiều hay ít, màu sắc thế nào?
- Bạn lập gia đình chưa, đã từng sảy thai, nạo phá thai hay sinh con chưa?
Bước thứ ba: Khám lâm sàng
Đo chỉ số khối cơ thể
- Nếu chỉ số khối thấp (BMI <18,5 kg/m2) kết hợp với có sự tồn tại của các triệu chứng như chán ăn, giảm cân nhanh thì nghi ngờ nguyên nhân vô kinh là do rối loạn vùng dưới đồi.
- Nếu chỉ số khối cao (BMI >30 kg/m2) kèm theo dấu hiệu tăng cân, rậm lông, giọng nói ồm, nhiều mụn trứng cá, da nhờn thì nghi ngờ nguyên nhân vô kinh là do hội chứng buồng trứng đa nang.
Bước thứ tư: Xét nghiệm cận lâm sàng.
Sau khi loại trừ được nguyên nhân vô kinh là do mang thai, bệnh nhân sẽ được xét nghiệm máu để đo nồng độ một số hormone: Prolactin, FSH, TSH.
Nếu lâm sàng nghi ngờ có cường androgen thì nên định lượng testosterone máu và DHEA-S.
Thực hiện một số xét nghiệm chẩn đoán bằng hình ảnh như là siêu âm, chụp CTscan hoặc MRI để tìm kiếm các tổn thương thực thể tại tử cung, buồng trứng, âm đạo.
Bước thứ 5: Theo dõi bệnh nhân sau khi xét nghiệm
Nếu estrogen thấp thì bệnh nhân nên được bổ sung thêm estrogen để tránh nguy cơ loãng xương. Khi nồng độ prolactin trong máu cao thì cũng cần kiểm tra tuyến giáp hoặc chụp cộng hưởng từ tuyến yên để xem có dấu hiệu của một khối u tại tuyến yên hay không.
Nếu nồng độ hormone FSH cao thì có thể nguyên nhân vô kinh là do suy buồng trứng sớm. Những bệnh nhân này cần được làm thêm nhiễm sắc đồ để tìm kiếm hội chứng Turner (mất một phần hay hoàn toàn nhiễm sắc thể X). Quan trọng hơn nữa là nhiễm sắc đồ sẽ khẳng định có hay không nhiễm sắc thể Y.
Nồng độ FSH bình thường hoặc thấp: Nồng độ hormone FSH và estrogen thấp thì vô kinh có liên quan tới suy giảm chức năng vùng dưới đồi.
Nếu các xét nghiệm nội tiết cho kết quả bình thường nhưng bệnh nhân có tiền sử can thiệp thủ thuật sản khoa vào âm đạo, tử cung thì có thể vô kinh là do dính buồng tử cung sau thủ thuật.
Nếu nồng độ androgen máu cao: kết hợp với các triệu chứng lâm sàng để chẩn đoán buồng trứng đa nang hay có khối u tiết androgen từ buồng trứng hay tuyến thượng thận.
Điều trị vô kinh thứ phát
Tùy thuộc vào nguyên nhân gây ra vô kinh thứ phát là gì, các bác sĩ sẽ đưa ra phác đồ điều trị phù hợp.
Điều trị vô kinh do suy giảm chức năng vùng dưới đồi
Vùng dưới đồi bị ảnh hưởng đa phần là do lối sống thiếu khoa học. Vô kinh do nguyên nhân này thường chỉ mang tính chất tạm thời, một khi chấm dứt được những thói quen xấu, tất yếu kinh nguyệt sẽ dần ổn định trở lại.
- Biện pháp điều trị cho những người bị vô kinh do luyện tập thể thao quá sức đó là tạm dừng hoặc giảm cường độ vận động ở mức phải kết hợp với chế độ ăn uống giàu năng lượng để cải thiện tình trạng vô kinh.
- Biện pháp điều trị cho những người bị rối loạn ăn uống, ăn kiêng quá mức đó là nhận tư vấn dinh dưỡng từ các chuyên gia dinh dưỡng để có được thực đơn phù hợp.
- Đối với những người bị căng thẳng, mệt mỏi dẫn tới ít kinh, vô kinh thì cần điều chỉnh lại thời gian làm việc, nghỉ ngơi, cần giữ tâm trạng thoải mái, ngủ đủ giấc để ổn định lại tâm lý.
Điều trị vô kinh do bệnh cường giáp
Điều trị phụ thuộc vào nguyên nhân và mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng. Bệnh cường giáp thường được điều trị bằng một hoặc kết hợp các phương pháp sau:
- Thuốc antithyroid (propylthiouracil hoặc methimazole) làm giảm hoặc ngăn chặn tác dụng của hormone tuyến giáp thêm.
- Iốt phóng xạ để phá hủy ung thư tuyến giáp và ngăn chặn sự sản xuất dư thừa hormone.
- Phẫu thuật cắt bỏ u tuyến giáp.
Nếu tuyến giáp của người bệnh được cắt bỏ bằng phẫu thuật hoặc bị phá hủy bằng iốt phóng xạ, thì họ phải uống thuốc thay thế hormone tuyến giáp trong suốt quãng đời còn lại.
Các loại thuốc được gọi là thuốc chẹn beta có thể được kê toa để điều trị các triệu chứng như nhịp tim nhanh, run, đổ mồ hôi và lo lắng cho đến khi bệnh cường giáp có thể được kiểm soát.
Điều trị vô kinh do suy buồng trứng sớm
Điều trị bằng liệu pháp hormone thay thế (HRT).
Điều trị vô kinh do androgen cao
Những bệnh nhân có lượng androgen cao do hội chứng buồng trứng đa nang thì chủ yếu thay đổi lối sống để giảm các triệu chứng, đồng thời điều trị tình trạng hiếm muộn bằng các phương pháp chữa vô sinh. Ngoài ra, loãng xương là một biến chứng muộn phổ biến của buồng trứng đa nang nên cần bổ sung estrogen chống loãng xương và các biện pháp khác để cải thiện.
Nếu bệnh nhân có các khối u trong cơ thể khiến nồng độ androgen tăng cao thì phải can thiệp bằng phẫu thuật để loại bỏ.
Đọc thêm: Mất kinh nguyệt – vô kinh có ảnh hưởng tới khả năng mang thai không?
Nguồn tham khảo
- https://www.uptodate.com/contents/epidemiology-and-causes-of-secondary-amenorrhea